W ramach cyklu o polach eksploatacji w prawie autorskim kontynuujemy temat ich praktycznego zastosowania w obrocie utworami. W tym artykule przybliżymy, jak precyzyjne określenie pól eksploatacji wpływa na obieg praw autorskich, zwłaszcza w kontekście przenoszenia własności, najmu czy użyczenia utworów. Wyjaśnimy, czym są nośniki utworu, jak różnicować formy obrotu oraz dlaczego publiczne udostępnianie dzieł wymaga odpowiednich zapisów w umowach. Zapraszamy do lektury!
– Utrwalanie i zwielokrotnianie –
Utrwalanie i zwielokrotnianie utworów zgodnie z art. 50 pkt 1 PrAut uszczegółowione zostało o wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową.
Utrwalenie to stworzenie pierwszego egzemplarza, który następnie może służyć zwielokrotnieniu, czyli sporządzania kolejnych jego egzemplarzy dowolną techniką (kopii).
Utrwalanie i zwielokrotnienie są ze sobą praktycznie nieodłącznie ze sobą powiązane w ten sposób, że utrwalanie w praktyce nie występuje samodzielnie. Utrwalanie stanowi przecież 1 etap następnego zwielokrotnienia utworu[1].
Zwielokrotnianie może mieć charakter trwały lub czasowy, co powinno zostać uwzględnione już w ramach wymieniania ich jako pola eksploatacji. Oprócz tego, wskazana powinna zostać technika pozwalająca na zwielokrotnienie – w przypadku, gdy uprawniony chciałby ograniczyć swojemu kontrahentowi możliwości kopiowania utworu dowolnym sposobem
W kwestii zwielokrotniania utworu, doktryna zwraca uwagę na możliwość zwielokrotniania poprzednich wersji utworu.
Powstaje więc pytanie, czy podmiot, który uzyskał prawo do zwielokrotniania utworu w wersji ostatecznej jest uprawniony zwielokrotniać jego postaci istniejące również w wersjach roboczych, co mogłoby przecież stanowić również odrębne pola eksploatacji. Rozstrzygając ten problem, przyjmuje się, że udzielenie zezwolenia na zwielokrotnienie obejmuje również te zwielokrotnienia, które poprzedzają to ostateczne zwielokrotnienie powodujące finalne udostępnienia odbiorcom[2]. Nie ulega wątpliwości, że jest to podyktowane względami funkcjonalnymi. Często w celu przygotowania ostatecznej postaci utworu konieczne jest skorzystanie z poprzednich. Natomiast, udzielanie zezwoleń na zwielokrotnienie poprzednich wersji utworu może czasami być bardzo utrudnione, np. poprzez brak możliwości ich wyraźnego wyodrębnienia.
– Obrót oryginałem albo egzemplarzami, na których został utrwalony –
Zgodnie z art. 50 PrAut, obrót oryginałem utworu lub jego egzemplarzami został połączony z upoważnieniem do korzystania z nośnika, na którym utwór został utrwalony.
Czym jest nośnik?
Nośnik to egzemplarz utworu, który może mieć formę zapisu materialnego (np. druk) lub niematerialnego (np. kopia cyfrowa).
Jednak nośnikiem nie są takie egzemplarze, które posiadają w sobie utwór (np. oprogramowanie) związany z prawidłowym działaniem urządzenia (np. telefon komórkowy). Jest tak ze względu na ich funkcję części składowej utworu definitywnego bez którego ten ostatni nie mógłby istnieć[3].
Wracając jednak… czym jest ten obrót?
Obrót zgodnie z art. 50 PrAut stanowi wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy.
Definicje wszystkich tych 3 form obrotu znajdują się w art. 6 PrAut, i tak:
- wprowadzeniem utworu do obrotu jest z kolei publiczne udostępnienie jego oryginału albo egzemplarzy drogą przeniesienia ich własności dokonanego przez uprawnionego lub za jego zgodą (zob. art. 6 ust. 1 pkt 6 PrAut), w zakresie tego pojęcia znajdują się więc wszelkie umowy, których celem jest przeniesienie własności utworu, wraz z nośnikiem go utrwalającym, np. sprzedaż, darowizna, zamiana;
- najem egzemplarzy utworu to ich przekazanie do ograniczonego czasowo korzystania w celu bezpośredniego lub pośredniego uzyskania korzyści majątkowej (zob. art. 6 ust. 1 pkt 7 PrAut).
- użyczeniem egzemplarzy utworu jest ich przekazanie do ograniczonego czasowo korzystania, niemające na celu bezpośredniego lub pośredniego uzyskania korzyści majątkowej (zob. art. 6 ust. 1 pkt 8 PrAut).
Różnicą między najmem a użyczeniem jest kwestia pobierania korzyści finansowych.
W tym względzie należy odwołać się do zasad ogólnych, tj. do art. 710 KC, który stanowi następująco:
Przez umowę użyczenia użyczający zobowiązuje się zezwolić biorącemu, przez czas oznaczony lub nieoznaczony, na bezpłatne używanie oddanej mu w tym celu rzeczy.
Użyczeniem utworu będzie więc zawsze bezpłatne korzystanie z niego, podczas gdy najmem utworu będzie możliwość korzystania z niego w sposób odpłatny (zob. art. 659 § 1 KC).
Z kolei różnicą pomiędzy przeniesieniem własności utworów a ich najmem i użyczeniem jest ograniczenie czasowe w korzystaniu z utworu.
Co do zasady, własność przenosimy bez ograniczenia czasowego, natomiast najem i użyczenie to umowy ze swojej istoty o charakterze czasowym, ponieważ nawet, gdy są zawarte na czas nieoznaczony to istnieje możliwość ich wypowiedzenia[4].
– Rozpowszechnianie w sposób inny niż przez obrót oryginałem utworu i jego egzemplarzami –
Do tej grupy należy zaliczyć wszystkie inne formy rozpowszechnienia utworu, których celem jest publiczne przedstawienie utworu.
Jako przykłady rozpowszechnienia, ustawodawca wskazuje: publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym.
Ze względu na fakt, iż w rozumieniu art. 50 pkt 3 PrAut, odrębnymi polami eksploatacji są publiczne sposoby rozpowszechnienia utworu, koniecznym jest określenie pojęcia „publiczne udostępnienie”. I tak, publiczne udostępnienie utworu stanowi takie czynności, w wyniku których potencjalny dostęp do utworu może mieć nieokreślona liczba osób[5].
TSUE w swoim orzecznictwie dookreśla, iż „publiczny” oznacza nieokreśloną liczbę potencjalnych odbiorców, a dodatkowo zakłada dość szeroki krąg tych osób[6].
Dlatego, w zasadzie to specyfika danego udostępnienia utworu będzie określała to, czy ma ono charakter publiczny.
W tym względzie pomocne jest orzecznictwo TSUE, które stanowi o przypadkach, w których uznano dane udostępnienie za publiczne, a wskazać można w tej kwestii następujące przykłady:
- zamieszczenie utworu na stronie internetowej innej niż ta, na której dokonano pierwszego jego udostępnienia bez ograniczeń uniemożliwiających pobranie[7];
- rozprowadzanie sygnału przy pomocy zainstalowanych odbiorników telewizyjnych przez podmiot świadczący usługi hotelarskie na rzecz osób zajmujących pokoje hotelowe, a prywatny charakter pokoi hotelowych nie wyklucza stwierdzenia, że miało miejsce publiczne udostępnienie[8];
- udostępnianie przez zarządcę budynku z mieszkaniami na wynajem odbiorników telewizyjnych z anteną wewnętrzną, które bez żadnej innej interwencji odbierają sygnały i umożliwiają rozpowszechnianie programów, gdy najemców tych mieszkań można uznać za „nową publiczność”[9].
Natomiast, za publiczne udostępnianie TSUE nie uznał:
- bezpłatnego odtwarzania fonogramów w gabinecie dentystycznym w ramach wykonywania wolnego zawodu, z korzyścią dla klientów, którzy korzystają z tego niezależnie od ich woli[10];
- wynajem pojazdów samochodowych wyposażonych w odbiorniki radiowe[11];
- przekazania sądowi utworu w charakterze dowodu w ramach toczącego się między jednostkami postępowania sądowego[12].
W tym miejscu, należy przejść do wyjaśnienia podstawowych rodzajów pól eksploatacji stanowiących rozpowszechnianie w sposób inny niż przez obrót oryginałem utworu i jego egzemplarzami.
– Publiczne wykonanie –
Publiczne wykonanie to nic innego niż przedstawienie utworu na żywo, a w związku ze swoją niepowtarzalnością nadawany jest mu charakter jednorazowy.
Co do zasady, publiczne wykonanie dotyczy utworów muzycznych, literackich, dramatycznych, pantomimicznych, słowno-muzycznych.
Natomiast, publiczne wykonanie nie wymaga już jednoczesnej obecności wykonawców (np. śpiewaków) i odbiorców w jednym miejscu (np. w filharmonii). W związku z tym, możliwy jest również równoczesny odbiór tego wykonania przez odbiorców na telebimach ustawionych w pobliżu miejsca występu, ponieważ odbiór na telebimach kierowany jest wobec tych samych odbiorców, co biorą udział w danym wykonaniu – oczywiście z wyłączeniem ewentualnego symultanicznego przekazu tak wykonywanego utworu, który będzie stanowił inne odrębne pole eksploatacji[13].
Co ważne to fakt, że publiczne wykonanie utworu może kreować nowy przedmiot ochrony, którym jest artystyczne wykonanie[14].
– Wystawienie –
Wystawienie to ogół czynności związanych z publicznym okazaniem utworu lub jego egzemplarza.
Literalnie nie dotyczy więc utworów, których istotą ustalenia jest ruch (np. scenicznych, choreograficznych, pantomimicznych i audiowizualnych. W ich względzie będziemy mieli więc do czynienia z odtworzeniem[15].
W związku z tym, dotyczy głównie utworów plastycznych, fotograficznych, wzornictwa przemysłowego, ale również utworów literackich (listów, pamiętników, rękopisów), partytur utworów muzycznych, map, makiet utworów architektonicznych, architektoniczno-urbanistycznych i urbanistycznych.
– Wyświetlenie –
Wyświetlenie stanowi nic innego niż prezentację utworu związaną z wykorzystaniem strumienia światła, np. przy użyciu tradycyjnego projektora filmowego lub rzutnika, ale również klasycznego ekranu[16].
Dlatego też związane będzie z utworami audiowizualnymi i wizualnymi (wideogramami), ale również utwory fotograficzne i inne utwory, które zostały utrwalone techniką fotograficzną w postaci slajdów.
– Odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie –
Odtworzenie, nadawanie i reemitowanie posiadają swoje definicje legalne w art. 6 ust. 1 PrAut, i tak:
- odtworzeniem utworu jest jego publiczne udostępnienie przy pomocy nośników dźwięku, obrazu lub dźwięku i obrazu, na których utwór został zapisany, albo urządzeń służących do odbioru programu radiowego lub telewizyjnego, w którym utwór jest nadawany, albo urządzeń umożliwiających korzystanie z utworu publicznie udostępnionego w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym (zob. art. 6 ust. 1 pkt 9 PrAut);
- nadawaniem utworu jest jego rozpowszechnianie drogą emisji radiowej lub telewizyjnej prowadzonej w sposób bezprzewodowy (naziemny lub satelitarny) lub w sposób przewodowy, w tym w procesie technicznym wprowadzenia bezpośredniego (zob. art. 6 ust. 1 pkt 4 PrAut);
- reemitowaniem utworu jest jego rozpowszechnianie przez inny podmiot niż pierwotnie nadający lub podmiot, pod którego kontrolą i na którego odpowiedzialność takie pierwotne nadawanie jest prowadzone, drogą przejmowania w całości i bez zmian programu organizacji radiowej lub telewizyjnej oraz równoczesnego i integralnego przekazywania tego programu do powszechnego odbioru, niezależnie od sposobu, w jaki reemitent otrzymuje sygnał umożliwiający mu reemitowanie, w tym programu nadawanego w procesie technicznym wprowadzenia bezpośredniego (zob. art. 6 ust. 1 pkt 5 PrAut).
Każde z wyżej wskazanych sposobów rozpowszechniania utworu stanowi więc odrębne pole eksploatacji, a w związku z tym konieczne jest zatrzymanie się przy każdym z wymienionych wyżej pojęć i krótkie ich omówienie.
Odtworzenie utworu może nastąpić dwojako za pomocą nośnika dźwięku lub nośnika dźwięku i obrazu.
Konsekwencją powyższego jest również możliwość wykorzystania nośników dwojakiego rodzaju, tj. materialnych (np. płyta CD) i urządzeń służących do odbioru programu radiowego lub telewizyjnego (np. telefon komórkowy z dostępem do Internetu, odbiornik radiowy).
W tym względzie, należy zauważyć na pewnego rodzaju rozgraniczenie. Publiczne udostępnienie utworu jest uprawnieniem wynikającym monopolu autorskiego uprawnionego, dlatego wymaga zawarcia stosownej umowy (uzyskania zezwolenia) oraz zapłaty wynagrodzenia. Natomiast, publiczny odbiór utworów nadawanych (np. w programie radiowym lub telewizyjnym) przy użyciu urządzeń umieszczonych w miejscu ogólnie dostępnym, gdy nie łączy się z osiąganiem korzyści majątkowych może mieścić się w granicach dozwolonego użytego opisanego w art. 24 ust. 2 PrAut[17], a tym samym nie wymaga zawarcia stosownej umowy (uzyskania zezwolenia) oraz zapłaty wynagrodzenia[18].
Natomiast, nadawaniem jest czynność jednostronna nadawcy, która może mieć charakter radiowy (dźwiękowy) lub telewizyjny (audiowizualny), nastąpić przewodowo lub bezprzewodowo przez stację naziemną i za pośrednictwem satelity[19].
Nadawanie nie traci swojego publicznego charakteru, mimo że przynależną mu grupą odbiorców są posiadacze odpowiednich urządzeń (np. anteny, odbiornika telewizyjnego), z której wyodrębnia się tę część, którzy spełnią dodatkowe warunki stawiane przez nadawcę (np. uiszczą odpowiednią opłatę za abonament)[20].
Nadawane utwory rozpowszechniane w taki sposób, że odbiorcy odbierają takie same treści w różnych miejscach, ale w tym samym czasie.
Wobec tego, uznać również trzeba, że nadawanie rozciąga się również na niektóre inne transmisje w Internecie, np. simulcasting własny (równoczesne i niezmienione przesyłanie także przez Internet własnego programu radiowego lub telewizyjnego odbieralnego w sposób naziemny lub kablowy[21]) i webcasting pierwotny (dostarczanie prezentacji zawierających video, dźwięk oraz tekst poprzez przeglądarkę internetową[22])[23].
Reemitowaniem jest równoczesne rozprowadzanie utworu radiowego lub telewizyjnego bez dokonywania jakichkolwiek zmian w utworze.
Reemitent nie może więc dokonać jakiekolwiek przesunięcia w czasie w reemisji danego utworu (!) – w przeciwnym wypadku wkroczyłby w pole eksploatacji, który jest nadawanie[24].
Aktualnie, najbardziej znanym przykładem reemitowania jest streamowanie w ramach systemu pay per view w sytuacji, w której inny podmiot niż pierwotny nadawca nadaje program, którego odbiór następuje na zasadach dostępu warunkowego jak przy tradycyjnym nadawaniu (np. należy uiścić stosowną opłatę)[25].
– Publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym –
W przeciwieństwie do powyższych odrębnych pól eksploatacji, udostępnienie utworu w sposób, żeby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym wymaga aktywnego działania odbiorcy utworu.
W związku z tym, to pole eksploatacji niejako na nowo definiuje pojęcie „publiczności” jako indywidualnych odbiorców, którzy mogą uzyskać dostęp do utworu w różnych miejscach i w różnym czasie. Czasami nazywani są również jako publiczność potencjalna[26].
To pole eksploatacji jest więc związane z mediami strumieniowymi, które oferują internetowy dostęp do utworów (np. filmowych, muzycznych) po uiszczeniu wymaganej opłaty. Na jego podstawie działają zatem dobrze nam znane platformy streamingowe oferujące tzw. video on demand, np. Netflix, czy Apple Music[27].
Jednak, stanowić on może również formę rozpowszechnienia w postaci pobrania cyfrowej wersji utworu za pośrednictwem Internetu, a następnie zapisanie jego kopii na dysku, korzystanie z oprogramowania w środowisku IaaS oraz SaaS, czy w ramach linkowania[28].
________________________________________________________________________________
[1] E. Ferenc-Szydełko (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2021.
[2] E. Traple [w:] Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, wyd. V, red. J. Barta, R. Markiewicz, Warszawa 2011, art. 50.
[3] E. Ferenc-Szydełko (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2021.
[4] Art. 673 § 1 KC: Jeżeli czas trwania najmu nie jest oznaczony, zarówno wynajmujący, jak i najemca mogą wypowiedzieć najem z zachowaniem terminów umownych, a w ich braku z zachowaniem terminów ustawowych.
Art. 673 § 2 KC; Ustawowe terminy wypowiedzenia najmu są następujące: gdy czynsz jest płatny w odstępach czasu dłuższych niż miesiąc, najem można wypowiedzieć najpóźniej na trzy miesiące naprzód na koniec kwartału kalendarzowego; gdy czynsz jest płatny miesięcznie – na miesiąc naprzód na koniec miesiąca kalendarzowego; gdy czynsz jest płatny w krótszych odstępach czasu – na trzy dni naprzód; gdy najem jest dzienny – na jeden dzień naprzód.
Art. 715 KC: Jeżeli umowa użyczenia została zawarta na czas nieoznaczony, użyczenie kończy się, gdy biorący uczynił z rzeczy użytek odpowiadający umowie albo gdy upłynął czas, w którym mógł ten użytek uczynić.
[5] E. Ferenc-Szydełko (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2021.
[6] Wyrok TSUE z dnia 16 marca 2017 r. w sprawie Staatlich genehmigte Gesellschaft der Autoren, Komponisten und Musikverleger registrierte Genossenschaft mbH (AKM) przeciwko Zürs.net Betriebs GmbH, C-138/16; wyrok TSUE z dnia 26 kwietnia 2017 r. w sprawie Stichting Brein przeciwko Jackowi Frederikowi Wullemsowi, C-527/15.
[7] Wyrok TSUE z dnia 7 sierpnia 2018 r. w sprawie Land Nordrhein-Westfalen przeciwko Dirkowi Renckhoffowi, C-161/17.
[8] Wyrok TSUE z dnia 7 grudnia 2016 r. w sprawie Sociedad General de Autores y Editores de Espana (SGAE) przeciwko Rafael Hoteles SA, C-306/05.
[9] Wyrok TSUE z dnia 20 czerwca 2024 r. w sprawie Gesellschaft für musikalische Aufführungs- und mechanische Vervielfältigungsrechte eV (GEMA) przeciwko GL, C-135/23.
[10] Wyrok TSUE z dnia 15 marca 2012 r. w sprawie Societa Consortile Fonografici (SCF) przeciwko Marcowi Del Corsowi, C-135/10.
[11] Wyrok TSUE z dnia 2 kwietnia 2020 r. w sprawie Föreningen Svenska Tonsättares Internationella Musikbyrå u.p.a. (Stim), Svenska artisters och musikers intresseorganisation ek. för. (SAMI) przeciwko Fleetmanager Sweden AB, Fleetmanager Sweden AB, C-753/18.
[12] Wyrok TSUE z dnia 28 października 2020 r. w sprawie BY przeciwko CX, C-637/19.
[13] E. Ferenc-Szydełko (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2021.
[14] Art. 85 PrAut.
[15] W. Machała [w:] Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, red. R. M. Sarbiński, Warszawa 2019, art. 50.
[16] W. Machała [w:] Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, red. R. M. Sarbiński, Warszawa 2019, art. 50.
[17] Art. 24 PrAut:
- Wolno rozpowszechniać za pomocą anteny zbiorowej oraz sieci kablowej utwory nadawane przez inną organizację radiową lub telewizyjną drogą satelitarną albo naziemną, jeżeli następuje to w ramach równoczesnego, integralnego i nieodpłatnego rozpowszechniania programów radiowych lub telewizyjnych i przeznaczone jest do oznaczonego grona odbiorców znajdujących się w jednym budynku lub w domach jednorodzinnych obejmujących do 50 gospodarstw domowych.
- Posiadacze urządzeń służących do odbioru programu radiowego lub telewizyjnego mogą za ich pomocą odbierać nadawane utwory, choćby urządzenia te były umieszczone w miejscu ogólnie dostępnym, jeżeli nie łączy się z tym osiąganie korzyści majątkowych.
[18] E. Ferenc-Szydełko (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2021.
[19] W. Machała [w:] Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, red. R. M. Sarbiński, Warszawa 2019, art. 50.
[20] E. Ferenc-Szydełko (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2021.
[21] T. Guzik, Pola eksploatacji telewizji interaktywnej przyjęte w polskim prawie autorskim [w:] Prawo Autorskie i Własność Przemysłowa, Zeszyt naukowy Naukowego Koła Cywilistów, Wrocław 2015.
[22] T. Guzik, Pola eksploatacji telewizji interaktywnej przyjęte w polskim prawie autorskim [w:] Prawo Autorskie i Własność Przemysłowa, Zeszyt naukowy Naukowego Koła Cywilistów, Wrocław 2015.
[23] A. Niewęgłowski [w:] Prawo autorskie. Komentarz, Warszawa 2021, art. 50.
[24] E. Ferenc-Szydełko (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2021.
[25] W. Machała [w:] Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, red. R. M. Sarbiński, Warszawa 2019, art. 50.
[26] E. Ferenc-Szydełko (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2021.
[27] A. Niewęgłowski [w:] Prawo autorskie. Komentarz, Warszawa 2021, art. 50.
[28] E. Ferenc-Szydełko (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2021; wyrok SA w Warszawie z dnia 7 maja 2014 r., sygn. I ACa 1663/13.