Czym jest instytucja dobrowolnego poddania się odpowiedzialności?
Ustawodawca w Kodeksie Karnym Skarbowym[1] (dalej jako: „KKS”) wśród możliwości zakończenia postępowania karnoskarbowego zdecydował się na zawarcie tzw. dobrowolnego poddania się odpowiedzialności. Rozwiązanie to jest warte uwagi, bowiem niesie ze sobą szereg korzyści dla sprawcy przestępstw lub wykroczeń skarbowych (o czym szerzej w kolejnych akapitach).
W sytuacji, w której nie będzie możliwe np. skorzystanie z tzw. czynnego żalu, a sprawca wykroczenia lub przestępstwa skarbowego chce je zakończyć z możliwie najbardziej korzystnym dla siebie rezultatem – zasadne wydaje się być rozważenie skorzystania z instytucji omawianej w niniejszym artykule. W niektórych przypadkach (np. wobec braku materiału dowodowego umożliwiającego podjęcie skutecznej polemiki z ustaleniami organu, a co za tym idzie umożliwiającego skuteczną obronę) dobrowolne poddanie się odpowiedzialności pozwoli na szybkie zakończenie postępowania karnoskarbowego, bez konieczności przeprowadzania dogłębnego postępowania przygotowawczego oraz sądowego, które to pochłaniają nie tylko bezcenny dla przedsiębiorcy czas, jak również generują koszty jego prowadzenia.
Należy jednak wiedzieć, że skorzystanie z instytucji dobrowolnego poddania się odpowiedzialności nie zawsze będzie możliwe (o czym szerzej w kolejnych akapitach).
Kiedy można skorzystać z instytucji dobrowolnego poddania się odpowiedzialności?
Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności uregulowane w art. 17 KKS cechuje się specyficzną konstrukcją. Z jednej strony ustawodawca pozwala na swojego rodzaju „negocjacje” z organem prowadzącym postępowania przygotowawcze (mogące wpływać np. na ostateczne ustalenie wysokości wymiaru dolegliwości finansowych), z drugiej strony wskazuje natomiast na konieczne do spełnienia warunki, aby móc w ten sposób zakończyć postępowanie karnoskarbowe.
Możliwość skorzystania z instytucji dobrowolnego poddania się odpowiedzialności obrazuje poniższa tabela:
| L.p. | Przesłanka | Możliwość „negocjacji” z organem prowadzącym postępowanie |
| 1. | wina sprawcy i okoliczności popełnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego nie budzą wątpliwości | TAK – co prawda w tym przypadku nie będą to negocjacje w dosłownym tego słowa znaczeniu, należy bowiem w tym miejscu zaznaczyć, że z omawianej instytucji można skorzystać jedynie w sytuacji, w której stan faktyczny sprawy nie jest zawiły oraz pozwala na jego jednoznaczną interpretację – wymagane jest zatem przedstawienie organowi prowadzącemu postępowanie stanu faktycznego w taki sposób, aby nie budził on wątpliwości zarówno co do samego czynu, jak i co do winy sprawcy. |
| 2. | uiszczono w całości wymagalną należność publicznoprawną | NIE – niezbędne jest uiszczenie całości wymagalnej należności publicznoprawnej, wykluczona jest możliwość uiszczenia ww. należności jedynie w części (oczywiście w sytuacji, w której w związku z wykroczeniem lub przestępstwem skarbowym nastąpiło uszczuplenie takiej należności) |
| 3. | sprawca uiścił kwotę odpowiadającą co najmniej najniższej karze grzywny grożącej za dany czyn zabroniony; | TAK – w sytuacji w której sprawca nie był wcześniej karany za wykroczenie lub przestępstwo skarbowe, nie utrudnia prowadzenia postępowania, jak również okoliczności popełnienia czynu jak i jego społeczna szkodliwość nie budzą wątpliwości (np. uszczuplenie należności publicznoprawnej nie było znaczne) – istnieje możliwość prowadzenia „negocjacji” z organem, która może skutkować ostatecznym ustaleniem omawianej kwoty odpowiadającej najniższej karze grzywny grożącej za dany czyn zabroniony. |
| 4. | sprawca wyraził zgodę na przepadek przedmiotów, a w razie niemożności ich złożenia, jeżeli sprawca uiści ich równowartość pieniężną; | NIE – jest to warunek obligatoryjny, jednakże związany jedynie z częścią czynów zabronionych, np. w sytuacji w której przedmiot ten pochodzi bezpośrednio z przestępstwa, służył do jego popełnienia lub np. w sytuacji w której wytwarzanie lub przechowywanie takiego przedmiotu jest zabronione |
| 5. | uiszczono co najmniej zryczałtowaną równowartość kosztów postępowania | TAK – patrz uwagi jak przy punkcie numer 3. |
Należy przy tym pamiętać, że warunki umożliwiające skorzystanie z dobrowolnego poddania się odpowiedzialności muszą zostać spełnione wraz ze złożeniem wniosku w tymże zakresie. Co za tym idzie, sprawca wraz z wnioskiem musi uregulować w całości wymagalną należność publicznoprawną, kwotę odpowiadającą co najmniej najniższej karze grzywny grożącej za dany czyn zabroniony jak również uiścić zryczałtowaną równowartość kosztów postępowania (ew. również wyrazić zgodę na przepadek przedmiotów).
Kiedy skorzystanie z instytucji dobrowolnego poddania się odpowiedzialności jest niemożliwe?
Ustawodawca zdecydował się również na określenie przypadków, w których zastosowanie instytucji dobrowolnego poddania się odpowiedzialności nie będzie możliwe. W pierwszej kolejności wskazać należy, iż sprawca wykroczenia lub przestępstwa skarbowego pozbawiony został możliwości skorzystania z dobrodziejstwa omawianej instytucji, w przypadku w którym przepis KKS określający zarzucany czyn zabroniony, obok wymierzenia kary grzywny przewiduje również możliwość wymierzenia kary ograniczenia lub pozbawienia wolności. Obrazowo powyższe rozważania przedstawia poniższa tabela:
| Czyn zabroniony | Możliwość skorzystania z dobrowolnego poddania się odpowiedzialności |
| Art. 76 § 1 KKS – kto przez podanie danych niezgodnych ze stanem rzeczywistym lub zatajenie rzeczywistego stanu rzeczy wprowadza w błąd właściwy organ narażając na nienależny zwrot podatkowej należności publicznoprawnej, w szczególności podatku naliczonego w rozumieniu przepisów o podatku od towarów i usług, podatku akcyzowym, zwrot nadpłaty lub jej zaliczenie na poczet zaległości podatkowej lub bieżących albo przyszłych zobowiązań podatkowych, podlega karze grzywny do 720 stawek dziennych albo karze pozbawienia wolności, albo obu tym karom łącznie. | NIE – przepis obok możliwości wymierzenia kary grzywny, przewiduje również możliwość wymierzenia kary pozbawienia wolności lub obu tych kar łącznie |
| art. 61 § 1 KKS – kto nierzetelnie prowadzi księgę, podlega karze grzywny do 240 stawek dziennych. | TAK – przepis przewiduje jedynie wymierzenie kary grzywny. |
| art. 62 § 1 KKS – kto wbrew obowiązkowi nie wystawia faktury lub rachunku, wystawia je w sposób wadliwy albo odmawia ich wydania, podlega karze grzywny do 180 stawek dziennych. | TAK – przepis przewiduje jedynie wymierzenie kary grzywny. |
| art. 62 § 2 KKS – kto fakturę lub rachunek wystawia w sposób nierzetelny albo takim dokumentem się posługuje, podlega karze grzywny do 720 stawek dziennych albo karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od roku, albo obu tym karom łącznie | NIE – przepis obok możliwości wymierzenia kary grzywny, przewiduje również możliwość wymierzenia kary pozbawienia wolności lub obu tych kar łącznie |
Niezależnie od powyższej zasady, należy pamiętać że pozbawieni możliwości skorzystania z instytucji dobrowolnego poddania się odpowiedzialności są również sprawcy, którzy dopuścili się wykroczenia lub przestępstwa skarbowego w tzw. szczególnych warunkach (np. w sytuacji, w której nastąpiła duża wartość uszczuplonej należności publicznoprawnej, sprawcy z przestępczego procederu uczynili sobie stałe źródło dochodu bądź działali w ramach zorganizowanej grupy przestępczej).
Korzyści związane z dobrowolnym poddaniem się odpowiedzialności
Oprócz opisanej na wstępie oszczędności związanej z czasem oraz kosztami, jakie generuje ze sobą postępowanie karnoskarbowe w pełnym jego trybie (przez co rozumieć należy konieczność przeprowadzenia postępowania przygotowawczego oraz postępowania sądowego – przy czym w przypadku wydania przez Sąd niekorzystnego wyroku – dwuinstancyjnego postępowania sądowego), instytucja dobrowolnego poddania się odpowiedzialności niesie ze sobą ponadto dwie zasadnicze korzyści:
Sprawca wykroczenia lub przestępstwa skarbowego (po analizie spełnienia opisanych powyżej przesłanek określonych art. 17 KKS) musi złożyć wniosek w przedmiocie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności do organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze. Co istotne, organ prowadzący postępowanie zobowiązany jest do pouczenia sprawcy o prawie złożenia takiego wniosku – przed pierwszym przesłuchaniem. Wniosek ten może być złożony zarówno w firmie pisemnej, jak i ustnie do protokołu. Pamiętać przy tym należy, że wniosek w powyższym zakresie musi zostać złożony przed wniesieniem aktu oskarżenia.
Jak wspomniano w punkcie II, oprócz złożenia samego wniosku sprawca zobligowany jest do wykonania poszczególnych czynności, umożliwiających skorzystanie z omawianej instytucji, tj. do:
- uiszczenia należności publicznoprawnej, jeżeli w związku z wykroczeniem lub przestępstwem skarbowym nastąpiło uszczuplenie tej należności, chyba że do chwili zgłoszenia wniosku ta wymagalna należność została w całości uiszczona;
- uiszczenia tytułem kary grzywny kwoty odpowiadającej co najmniej jednej trzeciej minimalnego wynagrodzenia, a za wykroczenie skarbowe – kwoty odpowiadającej co najmniej jednej dziesiątej tego wynagrodzenia;
- uiszczenia co najmniej zryczałtowanej równowartości kosztów postępowania.
Wątpliwości w piśmiennictwie budzi kwestia konieczności przyznania się do winy w przypadku chęci skorzystania z dobrowolnego poddania się odpowiedzialności na gruncie KKS. Omówienie tego zagadnienia wykracza poza ramy niniejszego opracowania, należy mieć jednak na uwadze, iż przyznanie się do winy może przyczynić się do pozytywnego spełnienia pierwszej opisanej przepisem art. 17 § 1 KKS przesłanki, tj. braku wątpliwości co do winy sprawcy i okoliczności popełnienia przestępstwa.
Z brakiem konieczności przyznania się do winy wiąże się natomiast możliwość cofnięcia przez sprawcę wniosku o dobrowolne poddanie się odpowiedzialności. Należy przy tym pamiętać, że może to nastąpić najwcześniej po miesiącu licząc od dnia jego zgłoszenia (nie później niż do momentu skierowania przez organ wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności do Sądu).
Cofnięcie wniosku jest jednoznaczne z brakiem możliwości złożenia go ponownie w ramach tego samego postępowania. W razie cofnięcia wniosku uiszczone przez sprawcę kwoty zatrzymuje się do zakończenia postępowania jako zabezpieczenie grożących mu kar, środków karnych lub innych środków oraz kosztów postępowania.
Wskazać w tym miejscu należy, iż organ prowadzący postępowanie ostatecznie może nie przychylić się do złożonego przez sprawcę wniosku. Odmowa następuje postanowieniem, na które przysługuje zażalenie do organu nadrzędnego (o czym winno się sprawcę pouczyć). Prawomocne oddalenie zażalenia, zamyka drogę do skorzystania z dobrodziejstwa dobrowolnego poddania się odpowiedzialności, skutkując tym samym koniecznością prowadzenia postępowania karnoskarbowego w pełnym jego stadium.
- Negocjacje z organem prowadzącym postępowanie
Złożenie wniosku w przedmiocie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności umożliwia rozpoczęcie „negocjacji” z organem prowadzącym postępowanie w zakresie m. in. wysokości kwoty odpowiadającej karze grzywny grożącej za dany czyn zabroniony oraz kosztów postępowania.
Na tym etapie należy uwypuklić wszelkie fakty oraz okoliczności, które wskazywać będą np. na nieznaczny stopień społecznej szkodliwości czynu oraz na brak wątpliwości co do okoliczności popełnienia wykroczenia lub przestępstwa skarbowego. Z innym stopniem represji spotka się bowiem np. celowe nieuiszczenie należności publicznoprawnych, jak i ich nieuiszczenie w wyniku zwyczajnej omyłki, chwilowego braku płynności przedsiębiorstwa lub wobec innych nadzwyczajnych okoliczności. Istotne znaczenie odgrywa przy tym fakt braku wcześniejszej karalności sprawcy za wykroczenie lub przestępstwo skarbowe.
Praktyka pokazuje, iż podczas prowadzenia negocjacji w znacznym stopniu pomaga obecność ustanowionego obrońcy w osobie adwokata lub radcy prawnego. Pozwoli to nie tylko ostatecznie ustalić jak najkorzystniejsze warunki finansowe (stanowiące dolegliwości finansowe wobec sprawcy), jak również pozwoli uniknąć sytuacji, w której organ wykorzystując np. swoją władczość bądź stresującą oraz nerwową sytuację związaną z samym faktem prowadzenia wobec sprawcy postępowania karnoskarbowego – zaproponuje warunki wręcz krzywdzące oraz niekorelujące ze stopniem winy.
- Złożenie wniosku do Sądu o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności.
Po wypracowaniu warunków dobrowolnego poddania się odpowiedzialności, organ prowadzący postępowanie formułuje wniosek do właściwego Sądu o dobrowolne poddanie się odpowiedzialności. Wniosek ten powinien zawierać w szczególności określenie sprawcy oraz dokładne określenie czynu zarzucanego sprawcy, ze wskazaniem miejsca, sposobu, czasu i okoliczności jego popełnienia, a zwłaszcza wysokości uszczuplonej lub narażonej na uszczuplenie należności publicznoprawnej. Uzasadnienie wniosku może być ograniczone do wskazania dowodów świadczących o tym, że wina sprawcy i okoliczności popełnienia czynu zabronionego nie budzą wątpliwości, a ponadto innych okoliczności świadczących o tym, że w danej sprawie można zezwolić na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, w szczególności ze względu na to, że jest to wystarczające dla zaspokojenia uzasadnionego interesu finansowego Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub innego uprawnionego podmiotu.
Wraz z wnioskiem, o którym mowa powyżej organ prowadzący postępowania przesyła Sądowi akta postępowania wraz z załącznikami. O wniesieniu wniosku organ ponadto zawiadamia sprawcę.
Z powyższych akapitów wynika zatem, że o ostatecznej możliwości skorzystania z dobrowolnego poddania się odpowiedzialności decyduje Sąd – następuje to w formie wyroku.
Organ prowadzący postępowanie przygotowawcze po zbadaniu przesłanek określonych art. 17 KKS kieruje jedynie wniosek o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności.
Co do zasady oznacza to, że pomimo pozytywnego zapatrywania się przez finansowy organ postępowania przygotowawczego na zakończenie postępowania karnoskarbowego w omawiany sposób – Sąd może nie wyrazić zgody na takie rozwiązanie. Może to nastąpić np. w sytuacji, w której w ocenie Sądu wina sprawcy lub okoliczności popełnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego budzą wątpliwości. Powyższe skutkować będzie niezwłocznym zwrotem sprawy finansowemu organowi postępowania przygotowawczego, a co za tym idzie koniecznością prowadzenia postępowania karnoskarbowego w pełnym zakresie. Praktyka pokazuje natomiast, iż w przeważającej części skierowanie przez finansowy organ postępowania przygotowawczego wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, zyskuje aprobatę Sądu.
***
Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady prawnej. W przypadku wątpliwości co do swoich uprawnień lub co do dalszego postępowania zasadne jest skonsultowanie się z profesjonalnym prawnikiem.
[1] ustawa z dnia 10 września 1999 roku Kodeks Karny Skarbowy (Dz.U. 1999 Nr 83, poz. 930, t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 654).
