List żelazny – czy to skuteczna tarcza w postępowaniach karnych gospodarczych?

Czym jest list żelazny?

Ostatnimi czasy media obiegły informacje o poszukiwaniach osób podejrzanych, którzy przebywając za granicą unikają stawiennictwa w siedzibie organów ścigania bądź celowo ukrywają się przed wymiarem sprawiedliwości. W takich wypadkach prokuratura dysponuje procesowymi narzędziami, takimi jak możliwość skierowania wniosku do sądu o zastosowanie tymczasowego aresztowania czy też zarządzenia poszukiwania podejrzanego listem gończym.

Czym w takim wypadku dysponuje podejrzany, który chce zmienić swoją procesową sytuację, poprzez podjęcie aktywnej obrony, jednakże bez obawy o zastosowanie tymczasowego aresztowania? Aktywnej obrony, która siłą rzeczy wiąże się przecież z koniecznością osobistego stawiennictwa przed obliczem prokuratora, m. in. w celu złożenia wyjaśnień.

Odpowiedzią na tak postawione pytanie, jest możliwość ubiegania się o uzyskanie tzw. listu żelaznego, który jest dokumentem gwarantującym podejrzanemu udział w postępowaniu karnym na wolności, do czasu jego prawomocnego zakończenia. Niestety nie wszyscy podejrzani będą mogli skorzystać z dobrodziejstwa jakie niesie za sobą omawiana instytucja. W dalszej części niniejszego artykułu zostaną opisane przesłanki, jakie muszą zostać spełnione w celu zastosowania listu żelaznego.

Niniejszy artykuł skupia się na przygotowawczym stadium postępowania karnego, którego gospodarzem jest prokurator – bowiem na ogół w tym właśnie etapie istnieje najczęstsze zainteresowanie stron wydaniem listu żelaznego.

List żelazny a nadużycia w stosowaniu tymczasowego aresztowania w ściganiu przestępczości gospodarczej

Z perspektywy wykonywania czynności obrońcy, w ostatnich latach z pełną stanowczością wskazać należy na nadużycia w stosowaniu przez sądy tymczasowych aresztowań w trwających postępowaniach karnych, przedmiotem których jest przestępczość tzw. „białych kołnierzyków” – innymi słowy przestępczości gospodarczej.

Nie wchodząc w szczegóły przy poszukiwaniach przyczyn takiego stanu rzeczy, na potrzeby niniejszego artykułu wskazać należy, że nierzadko postępowania karne o tematyce gospodarczej niosą za sobą skomplikowane, wielowątkowe zagadnienia, które muszą być przeanalizowane przez sędziego w krótkim odstępie czasu, przed wydaniem postanowienia o zastosowaniu (bądź nie) tymczasowego aresztowania. Efektem sędziowskiej analizy musi być zatem stwierdzenie, że zebrane przez prokuratora dowody wskazują (bądź nie) na duże prawdopodobieństwo popełnienia przez daną osobę przestępstwa.

Praktyka pokazuje, że akta sprawy w dacie kierowania przez prokuratora wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania potrafią liczyć po kilkadziesiąt\kilkaset tomów, na które składa się m. in. obszerna dokumentacja finansowa, obrazująca wielowątkowe oraz wielopodmiotowe przepływy pieniężne, czy też dokumentacja opisująca ekonomiczną zasadności podjęcia danej decyzji biznesowej w ściśle określonej okoliczności. Dodać w tym miejscu trzeba, że rola sędziego orzekającego o areszcie w danej sprawie, w większości przypadków skończy się na „jednorazowej” styczności z konkretnym zagadnieniem, efektem którego będzie podjęcie decyzji mającej jedynie na celu ewentualne zabezpieczenie dalszego prawidłowego toku postępowania.

Wobec powyższego, nie zawsze decyzja o zastosowaniu tymczasowego aresztowania jest trafna i pomimo przysługującego obronie zażalenia do sądu wyższej instancji – pozostaje w obrocie. Przesłanki umożliwiające zastosowanie izolacyjnego środka zapobiegawczego (takie jak uzasadniona obawa ucieczki, ukrycia się, obawa matactwa czy też domniemanie realnie grożącej podejrzanemu wysokiej karze pozbawienia wolności) nierzadko pozostają jedynie ogólnikami, w całkowitym oderwaniu od stanu faktycznego konkretnego postępowania karnego.

Podejrzani o popełnienie przestępstw gospodarczych w licznych przypadkach nie są osobami, które były wcześniej karane, a co za tym idzie sama styczność z postępowaniem karnym niesie wobec nich emocje w postaci znacznego stresu oraz nerwów. W emocjach, w połączeniu z wizją zatrzymania oraz zastosowania tymczasowego aresztowania – osoby te przy powzięciu wiedzy o toczącym się postępowaniu karnym, często podejmują decyzję o wyjeździe za granicę, m. in. w celu zyskania czasu niezbędnego choćby na opracowanie linii obrony.

Jak sygnalizowano na wstępie, nieusprawiedliwiona nieobecność podejrzanego w postępowaniu karnym kończy się możliwością zastosowania właśnie tymczasowego aresztowania oraz zarządzeniem poszukiwań listem gończym. W takiej sytuacji, w przypadku podjęcia decyzji przez podejrzanego o aktywnej obronie, bez obawy o zastosowanie niekiedy wielomiesięcznego tymczasowego aresztowania – istnieje możliwość ubiegania się przez niego o wydanie listu żelaznego, gwarantującego pozostawanie na wolności do czasu prawomocnego zakończenia postępowania, jeśli wypełni nałożone na niego ustawowe obowiązki.

Możliwość odpowiadania z tzw. „wolnej stopy” przy prowadzeniu działalności gospodarczej odgrywa niemałe znaczenie. W szczególności jeżeli chodzi o mniejszych przedsiębiorców, których działania mają realne odzwierciedlenie w decyzjach biznesowych prowadzonego podmiotu. Zastosowanie tymczasowego aresztowania nie tylko może w znacznym stopniu sparaliżować prowadzenie bieżącej działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę, lecz może również doprowadzić do jej zadłużenia, utraty kontrahentów, a w konsekwencji do jej realnego upadku. Nie można przy tym zapomnieć, że postępowania przygotowawcze oraz sądowe, przedmiotem których są przestępstwa gospodarcze potrafią trwać latami, a czas w prowadzeniu działalności gospodarczej, w szczególności przy podejmowaniu strategicznych decyzji biznesowych odgrywa kolosalne znaczenie. Nie można również tracić optyki z faktu, iż postępowania karne gospodarcze – w odróżnieniu od innych postępowań – w głównej mierze bazują na zgromadzonej w aktach sprawy dokumentacji, która podlega analizie przez organ ścigania oraz następczo przez sąd. Nie w każdym przypadku stosowanie tymczasowego aresztowania jest rozwiązaniem koniecznym w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, pomimo licznych wniosków prokuratury w tym zakresie. Nie można bowiem zapominać o istnieniu innych środków zapobiegawczych, takich jaki chociażby poręczenie majątkowe, zakaz opuszczania kraju czy też dozór policji.

Kto może skorzystać z gwarancji listu żelaznego?

Istnieją trzy główne przesłanki, po spełnieniu których można ubiegać się o wydanie listu żelaznego. Pierwszą przesłanką jest posiadanie ściśle określonego statusu procesowego. Dokument ten może być wydany jedynie wobec podejrzanego oraz oskarżonego. Co za tym idzie, wobec osoby co do której co najmniej wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów.

Drugą przesłanką umożliwiającą wydanie listu żelaznego jest warunek przebywania przez podejrzanego za granicą. Bez znaczenia jest fakt, czy osoba ta przebywa za granicą z zamiarem stałego pobytu, czy też przebywanie to ma charakter krótkotrwały. Podejrzany, który przebywa w kraju, a jego obecne miejsce pobytu nie jest znane organom ścigania nie będzie mógł zatem skorzystać z dobrodziejstwa omawianej instytucji.

Trzecią przesłanką jest złożenie przez podejrzanego oświadczenia, w którym zapewni że będzie stawiał się na żądanie prokuratora (oraz w stadium postępowania sądowego, już jako oskarżony – na żądanie sądu) w określonym terminie, pod warunkiem odpowiadania z tzw. „wolnej stopy”. Co istotne, oświadczenie to musi zostać złożone osobiście przez podejrzanego. Kodeks co prawda nie przewiduje formy złożenia oświadczenia, lecz w doktrynie postuluje się aby było ono złożone w formie pisemnej – najczęściej stanowi ono załącznik do wniosku obrońcy o wydanie listu żelaznego. Nie ma zatem możliwości złożenia skutecznego oświadczenia przez ustanowionego w sprawie obrońcę czy też poprzez wyartykułowanie go między wierszami w sporządzonym piśmie procesowym. Jak wskazuje orzecznictwo: oświadczenie, o którym mowa, musi być złożone na potrzeby wydania listu żelaznego, stanowiąc wyraz przyjęcia na siebie określonego zobowiązania. Nie można zastępować go wyimkiem z pisma dotyczącego zupełnie innej kwestii, a to wniosku o uchylenie postanowienia o aresztowaniu[1].

Co do zasady, faktu przebywania za granicą nie można ustalić na podstawie samego oświadczenia podejrzanego, gdy ta okoliczność nie została potwierdzona przez władze danego państwa[2] – aczkolwiek podkreślenia wymaga fakt, że wydanie listu żelaznego można rozważać nawet względem podejrzanego, który utrudnia postępowanie karne, albo gdy jego miejsce pobytu za granicą nie jest znane, albo jest znane, lecz wydanie go przez państwo obce jest niemożliwe (ze względu na brak umowy ekstradycyjnej lub pobytu poza Unią Europejską w państwie, którego jest obywatelem), bądź też powodowałoby znaczne trudności, zaś w interesie publicznym leży wyjaśnienie sprawy[3].

Ponadto, w ślad za poglądem wyrażonym przez Sąd Apelacyjny w Katowicach wskazać należy, że przy rozważaniu zasadności wydania listu żelaznego nie jest istotna przyczyna nieobecności podejrzanego w kraju, powody takiego stanu mogą być różne i nie mają znaczenia. Także w przypadku celowej ucieczki z kraju z uwagi na toczące się postępowanie karne nie ma przeszkód do zastosowania przedmiotowej instytucji[4].

Procedura ubiegania się o wydanie listu żelaznego

Organem uprawnionym do wydania listu żelaznego jest właściwy miejscowo sąd okręgowy – bez względu na to czy będzie on sądem właściwym rzeczowo do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji w przyszłości. Posłużenie się przez ustawodawcę określeniem „właściwy miejscowo” oznacza zatem sąd okręgowy właściwy do rozpoznania sprawy o przestępstwo lub w okręgu którego znajduje się właściwy do jej rozpoznania sąd rejonowy.

W postępowaniu przygotowawczym (a co za tym idzie w omawianym stadium postępowania karnego, którego gospodarzem jest organ ścigania) – list żelazny może zostać wydany na wniosek prokuratora, podejrzanego lub jego obrońcy.

Co istotne, nowelizacja z dnia 20 kwietnia 2021 roku doprowadziła do znaczącego ograniczenia stosowania listów żelaznych przez sądy, bowiem prokurator zyskał znaczące uprawnienia w sprawie ubiegania się przez podejrzanego o list żelazny. W obecnym stanie prawnym, w przypadku złożenia wniosku przez podejrzanego lub przez ustanowionego w sprawie obrońcę – prokurator może sprzeciwić się takiej decyzji[5]. Przepis ten budzi liczne zastrzeżenia oraz kontrowersje, a o zmianę w tym zakresie apelowała m. in. Naczelna Rada Adwokacka wskazując, że takie wzmocnienie pozycji prokuratora narusza Europejską Konwencję Praw Człowieka. Regulacja ta de facto stawia prokuratora nie tyle ponad podejrzanym oraz jego obrońcą, lecz również ponad sądem orzekającym w przedmiocie wydania listu żelaznego. Absurdalnym jest przy tym fakt, że w myśl obowiązujących przepisów prokurator nie został nawet zobowiązany do uzasadnienia swojego stanowiska w przedmiocie sprzeciwu.

Należy jednak w tym miejscu wskazać na orzecznictwo, zgodnie z którym sąd rozpoznający wniosek o wydanie listu żelaznego w postępowaniu przygotowawczym nie jest związany sprzeciwem prokuratora[6]. Autor niniejszego artykułu w pełni popiera powyższe stanowisko, bowiem gwarantuje ono stronom postępowania karnego równość wobec prawa, a tym samym zapewnia takie same uprawnienia i środki prawne służące do przedstawienia własnego stanowiska oraz polemiki ze stanowiskiem procesowego oponenta.

W stanie prawnym przed wskazaną nowelizacją procedura nie faworyzowała żadnej ze stron procesu karnego. Ubieganie się o wydanie listu żelaznego wyglądało w ten sposób, że podejrzany (lub ustanowiony w sprawie obrońca) składał do sądu okręgowego wniosek w omawianym zakresie, a prokurator nie zgadzając się z wydanym postanowieniem w powyższym zakresie mógł złożyć zażalenie do sądu apelacyjnego, tj. sądu II instancji. Taki stan rzeczy wydaje się być pożądany również obecnie.

W dacie sporządzania niniejszego artykułu, w procesie legislacyjnym znajduje się kolejna nowelizacja Kodeksu Postępowania Karnego w omawianym zakresie[7]. Wprowadza ona zmianę, którą ocenić należy na plus – uchyla ona bowiem przepisy wprowadzające kontrowersyjną instytucję sprzeciwu prokuratora. W uzasadnieniu projektu o zmianie ustawy wskazano, że nowelizacja przepisów regulujących instytucję listu żelaznego wprowadzała dominującą rolę prokuratora w procesie ubiegania się przez podejrzanego o jego wydanie na etapie postępowania przygotowawczego, czyniąc go instytucją martwą. Treść art. 281 § 2 k.p.k. pozbawiła możliwości realnego wpływu na jego wydanie przez sąd, uzależniając go albo od inicjatywy, albo braku sprzeciwu wydania przez prokuratora. Tym samym na etapie postępowania przygotowawczego – czyli na ogół na etapie najczęstszego jak dotychczas zainteresowania wydaniem listu żelaznego, wystarczył sprzeciw prokuratora, aby nie doszło do jego wydania. Projektowane uchylenie przepisu w tym zakresie spowoduje powrót do wyłącznej kompetencji sądu w ocenie podstaw do wydania lub odmowy wydania listu żelaznego. Przywrócona zostanie tym samym istota listu żelaznego jako instytucji zabezpieczania podejrzanego dla procesu karnego decyzją sądu okręgowego. Jednocześnie zrezygnowano z obowiązkowej obecności prokuratora, który ma prawo, a nie obowiązek uczestniczyć w posiedzeniu[8].

Niezależnie jednak od faktu, kto jest autorem wniosku o wydanie listu żelaznego, jego adresat tj. sąd okręgowy nie jest w żadnym stopniu związany jego treścią i może odmówić jego zastosowania. W procesie decyzyjnym sądu okręgowego oprócz spełnienia warunków formalnych, znaczenie powinna odgrywać również dotychczasowa postawa podejrzanego, charakter badanej sprawy gospodarczej, aspekt historyczny działalności gospodarczej prowadzonego podmiotu (a co za tym idzie również transparentność biznesu) oraz wpływ izolacji w areszcie śledczym na bieżące prowadzenie działalności gospodarczej, która niekiedy jest jedynym źródłem utrzymania podejrzanego oraz jego rodziny. Podejrzany swoją postawą musi zatem dać gwarancję, że nie będzie utrudniać prowadzonego wobec niego postępowania, nie będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań oraz wyjaśnień, jak również że będzie przebywał w obranym przez siebie miejscu pobytu w kraju. Brak zaistnienia tychże warunków, pomimo spełnienia formalnych przesłanek do wydania listu żelaznego, skutkować będzie brakiem zgody sądu na pozytywne rozpatrzenie wniosku, a co za tym idzie na zapewnienie podejrzanemu odpowiadania z wolności do czasu prawomocnego zakończenia postępowania karnego.

***

Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady prawnej. W przypadku wątpliwości co do swoich uprawnień lub co do dalszego postępowania zasadne jest skonsultowanie się z profesjonalnym prawnikiem.

___________________________________________________________________________

[1] por. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 2 grudnia 2015 roku, sygn. akt II AKz 456/15, KZS 2015, Nr 12, poz. 40;

[2] por. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 11 października 2018 roku, sygn. akt II AKz 529/2018, KZS 2018, Nr 10, poz. 48;

[3] por. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 11 marca 2020 roku, sygn. akt II AKz 102/20, Legalis nr: 2525447;

[4] por. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 5 maja 2017 roku, sygn. akt II AKz 280/17, Biul. SAKa 2017, Nr 2, poz. 14;

[5] vide art. 281 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks Postępowania Karnego (Dz.U. 1997 Nr 89, poz. 555, t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 37;

[6] por. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Gdański z dnia 29 marca 2022 roku, sygn. akt  II AKz 222/22, Legalis nr 2682784;

[7] https://legislacja.gov.pl/projekt/12390959/katalog/13091015#13091015;

[8] strona 82 uzasadnienia ww. projektu (https://legislacja.gov.pl/projekt/12390959/katalog/13091015#13091015).