Ustawą z dnia 7 lipca 2023 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczania skutków kradzieży tożsamości (Dz.U. 2023 poz. 1394) znowelizowano ustawę z dnia 24 września 2010 r. o ewidencji ludności (Dz. U. z 2022 r. poz. 1191 oraz z 2023 r. poz. 497), tworząc rejestr zastrzeżeń numerów PESEL, aby zapobiegać negatywnym konsekwencjom nieuprawnionego wykorzystania danych osobowych osób, które dokonają jego zastrzeżenia[1].
Zastrzeżenie PESEL w zasadzie jest jego oznaczeniem w bazach dostępnych dla osób trzecich (jak np. bazy weryfikowane przez firmy pożyczkowe) jako nieuprawnionego do wykonywania czynności prawnych.
Natomiast, wprowadzenie zastrzeżenia PESEL do rejestrów ma przede wszystkim zabezpieczać na wypadek próby posłużenia się PESELem przez nieuprawnioną osobę trzecią, co w konsekwencji ma ograniczyć możliwość czy to zaciągnięcia zobowiązania czy ewentualnie uwolnienie osoby pokrzywdzonej od odpowiedzialności finansowej za zaciągnięte na jej dane oraz bez jej wiedzy zobowiązanie.
Celem zastrzeżenia PESELu jest więc uniemożliwienie zaciągnięcia na skradzione dane identyfikujące daną osobę, np. tzw. chwilówek, innych kredytów czy otwierania rachunków oszczędnościowych i rozliczeniowych które mogłyby zostać przeznaczone do użytku w działalności przestępczej. Jednak to nie wszystko.
Zastrzeżenie PESELu ma chronić również prawa do nieruchomości, ponieważ notariusze będą zobowiązani do jego zweryfikowania przed dokonaniem czynności notarialnych. Dodatkowo obowiązkowa stanie się weryfikacja w sytuacjach wydawania duplikatów kart SIM (tj. zapobieganiu SIM swappingu). Zastrzeżenie ma być sprawdzane przy zawieraniu umów leasingowych oraz wypłacaniu gotówki w placówkach bankowych/bankomatach w wysokości przekraczającej trzykrotność minimalnego wynagrodzenia za pracę.
Głównymi skutkami zastrzeżenia PESELu będzie więc zdjęcie ciężaru udowodnienia, że nie zaciągnęło się umowy o udzielenie pożyczki, podpisania danego aktu notarialnego lub nieautoryzowanej wypłaty gotówki. Tym samym, ofiary kradzieży tożsamości zostaną uwolnione, np. od ponoszenia odpowiedzialności za niezaciągnięty przez siebie kredyt.
Zastrzeżenie PESELu jest nieodpłatne oraz następuje w wygodnej elektronicznej formie, tj.:
Zastrzeżenie PESELu następuje w czasie rzeczywistym (również ze sprecyzowaniem sekundy zastrzeżenia), ale jest również możliwość wskazania dokładnego czasu, od którego zastrzeżenie PESELu miałoby obowiązywać.
Pozostaje również opcja nieodpłatnego cofnięcia zastrzeżenia PESELu oraz tzw. czasowego cofnięcia z określeniem ponownej daty jego zastrzeżenia.
Czynności zastrzegania oraz jej cofnięcia można dokonać wielokrotnie.
Co istotne, zastrzeżenia PESELu może dokonać pełnomocnik posiadający pełnomocnictwo szczególne uprawniającego do dokonania czynności zastrzeżenia, ale tylko w drodze wniosku papierowego złożonego w urzędzie gminy. W tym trybie wystąpić ma możliwość również opiekun prawny i kurator.
(!) W rejestrze zastrzeżeń PESEL będą gromadzone dane dotyczące tylko osób pełnoletnich.
Każdy posiadacz PESELu będzie mógł sprawdzić historię weryfikacji swojego PESELu przez dane instytucje i firmy wraz z historią dokonania danego zastrzeżenia oraz cofnięcia – co ma sprzyjać celom dowodowym.
Wyobraźmy sobie, że w grudniu 2024 r., Pan Jan idzie do banku z chęcią zawarcia umowy o kredyt, ale dokładnie rok temu dokonał zastrzeżenia swojego PESELu. Jakie czynności powinien podjąć Pan Jan, żeby uzyskać kredyt?
Natomiast, co powinien zrobić bank, w której to osoba podająca się za Pana Jana zwróci się do niego w celu zawarcia umowy o kredyt na jego dane?
A co, jeśli bank nie odmówi? To będzie oznaczało udzielenie kredytu z niemożnością zaspokojenia swojej wierzytelności od posiadacza PESELu.
Obowiązku weryfikacji zastrzeżenia PESELu nie będzie w przypadku zakupów na platformach e-commerce, co ma ułatwić dokonywanie zakupów online z płatnościami odroczonymi.
Jednak, żeby wyłączenie miało miejsce należy spełnić łącznie poniższe przesłanki, czyli:
Zgodnie z komunikatem Ministra Cyfryzacji z dnia 31 października 2023 r. sprawie określenia terminu wdrożenia rozwiązań technicznych umożliwiających stosowanie przepisów dotyczących prowadzenia rejestru zastrzeżeń numerów Powszechnego Elektronicznego Systemu Ewidencji Ludności oraz niektórych usług z tym związanych (M. P. z 2023 r. poz. 1194) [2], zastrzeżenie PESELu jest możliwe od dnia 17 listopada 2023 r.
Jednak, tzw. pełne wejście w życie ustawy nowelizującej nastąpi dopiero w dniu 1 czerwca 2024 r., ponieważ wtedy dokonywanie weryfikacji zastrzeżenia PESELu przez zobowiązane podmioty będzie obowiązkowa.
Jeżeli, chodzi o ochronę danych, którą możemy uzyskać, to na rynku istnieje wachlarz rozwiązań różnego rodzaju. Na pewno, ewentualny wybór powinien być podyktowany własnymi potrzebami i celami, której zainteresowana osoba poszukuje.
Obecnie, jednymi z dostępnych oraz niepublicznych opcji na rynku, z których możemy skorzystać w celu ochrony naszych danych są, np.:
bezpiecznypesel.pl to opcja uruchomiona przez Polski Związek Instytucji Pożyczkowych oraz CRIF sp. z o.o., który zrzesza głównie instytucje pozabankowe. Jest mechanizmem bezpłatnym i działa na podobnej zasadzie, co przyszły system ustawowy, co oznacza, że możliwe jest wielokrotne zastrzeżenie PESELu oraz cofnięcie. Natomiast, przed udzieleniem pożyczki danemu konsumentowi, dana instytucja pozabankowa powinna zweryfikować jego PESEL w bazie bezpiecznegopeselu.pl, a w przypadku jego wyświetlenia, odmówić udzielenia pożyczki.
Alerty BIK z kolei są odpłatne, a stanowią w rzeczywistości stały monitoring danych, co oznacza, że gdy dana instytucja sprawdzi daną osobę w Biurze Informacji Kredytowej, posiadacz alertów dostanie o tym SMS. To z kolei, ma pomóc temu ostatniemu podjąć natychmiastowe działania, które będą zapobiegały wyłudzeniu. Działania te byłyby podjęte we współpracy z BIK, co miałoby stanowić skuteczne wsparcie w udaremnieniu kradzieży tożsamości.
Z kolei, Chroń PESEL jest usługą wspieraną przez inną instytucję w świecie kredytowym, tj. Krajowy Rejestr Długów. Również działa na zasadzie odpłatnych powiadomień SMS, monitoruje zapytania o PESEL, kontroluje nowo założone firmy pod kątem możliwej kradzieży tożsamości oraz może udzielać wsparcia prawnego w sytuacji wyłudzenia i nieuprawnionego skorzystania z danych (z opcją zwrotu kosztów obsługi prawnej).
Pamiętać trzeba, że istnieją również inne alternatywne oraz niepubliczne sposoby umożliwiające dokonania zastrzeżenia PESELu.
Dlatego, jeżeli ktoś byłby zainteresowany wyborem rozwiązania mającego ograniczyć ryzyko wyłudzenia bądź innego nieuprawnionego wykorzystania jego danych osobowych, powinien wziąć pod uwagę przede wszystkim ryzyka związane z tym gdzie jego dane mogą się pojawić i na ile te dane osobowe mogą być : jak chociażby powinien wziąć pod uwagę ryzyka związane z prowadzeniem działalności (np. ujawnienie PESELu w ogólnodostępnych rejestrach). Oprócz tego, wybór powinien zostać uzasadniony przypuszczalnymi zagrożeniami, których dana osoba chciałaby uniknąć.
[1] https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20230001394/T/D20231394L.pdf.
[2] https://monitorpolski.gov.pl/M2023000119401.pdf
[3] W/w przykładowe usługi oferowane przez podmioty komercyjne zostały przytoczone w ocenie skutków przyjęcia ustawy z dnia 7 lipca 2023 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczania niektórych skutków kradzieży tożsamości (Dz.U. 2023 poz. 1394), https://orka.sejm.gov.pl/Druki9ka.nsf/0/06CC7AD18E8FBC09C12589B7003C26A8/%24File/3251.pdf [dostęp: 4.10.2023]. Ich przytoczenie miało na celu wykazać, że aktualnie nie ma możliwości pełnego zastrzeżenia swoich danych osobowych, które miałoby skutkować zablokowaniem dokonania danej czynności prawnej. Natomiast, miało wskazać, że na dzień dzisiejszy istnieją mechanizmy, które mogą zniwelować skutki wyłudzenia danych. Dodać jednak należy, że nie są to jedyne rozwiązania obecnie występujące w obrocie, a wybrane jako przykładowe przez Ministerstwo Cyfryzacji.
Autorzy:
